13 Ocak: Zen ve çay

Sanskritçe meditasyon için kullanılan dhyana sözcüğü önce Çince chan (çan), ardından Korece Seon, Vietnamca Thien ve Japonca Zen’e dönüşmüştür.

Günümüzde de Japon düşün tarihi ve toplumsal yaşamında etkisi çok görülen Zen Budizm, Hindistan’da doğan Budizm ile Çin’deki Taoizm’in birleşmesinden doğmuştur.

Zen Budizmi, Japonya’da eski dönemlerde görülse de, 12. yüzyıl sonu ile 13. yüzyıl başında yaygınlık kazanır. Bunun sebebi, Zen Budizmi’nin öz disiplin ilkesi ve eğitimin herhangi bir kitaba dayandırılmamasının samuraylara uygun gelmesidir.

Zen Budizmi’nde iki temel okul vardır: Birincisi Rinzai’da, eğitim bir üstadın yönlendirmesi ile verilir. Kōan adı verilen, mantığa açık olmayan bilmece tarzında sorular sorulur. Bunların içinde en meşhuru, “İki el çırpılırsa ses çıkar. Peki tek elle nasıl ses çıkarılır?” bilmecesidir.

Sōtō ise zazen adı verilen, oturularak yapılan meditasyon yoluyla eğitim verir. Her iki akım da 6. yüzyıl başlarında Hint asıllı Budist keşiş Bodhidarma (Japonya’da Darma olarak bilinir) tarafından Çin’e tanıtılmıştır.

Zen’de en önemli olgu içtenliktir ve kavramlara yer yoktur, sadelik ön plandadır. Rikyū’nun cha-no-yu öğretisi de çok yalındır: “Cha-no-yu’daki sanat, suyu kaynatıp çay yapmak ve onu yudumlamaktan başka bir şey değildir.”

Böylece, Japonya’da çay sanatı ile Zen yakın bir ilişki içinde olmuştur. Bu yakınlık temel olarak çay seremonisinde görülür. Bu seremoni dört temel öğeden oluşur: “uyum (wa)”, “hürmet (kei)”, “saflık (sei)” ve “sükunet (jaku)”.

Katı sosyal hiyerarşinin çok belirgin yaşandığı Tokugawa Dönemi’nde (1603-1868) bile bir samuray ile bir çiftçi, çay odasında eşit haklarla bulunuyor ve sohbet ederlerdi. Çay odasında bulunan herkes birbirine saygı gösterir. Bu dünyanın uğraş ve hırslarından arınmadan iç huzurun yakalanmayacağı fikriyle yola çıkan cha-no-yu günlük işlerden uzaklaşıp insan varlığının kökenine inebilmek için bir fırsat sunar. Bu da hem odadaki, hem de zihindeki sükûnetle ve saflıkla sağlanabilir.

Özetle, Zen ve çay sanatında ortak nokta, her ikisinin de sadeleştirme gayretidir. Zen’de gereksiz şeylerin elenmesi nihai gerçeğin sezilmesi ile sağlanırken, çay sanatında bu eleme çay odasında çay sunmakla gerçekleşir.

Genel Hatlarıyla Cha-no-yu, Ali Volkan Erdemir